مرتضي مونسي
در چهارمين روز از زمستان
1297 هجري شمسي، اولين شناسنامه ايراني به نام «فاطمه ايراني»، توسط
اداره كل سجل احوال دارالخلافه، مستقر در «بلديه تهران» صادر
شد.
از آن پس، شناسنامه‌دار كردن ايرانيان، چه تازه‌متولدين و
چه كساني كه پيشتر به دنيا آمده بودند، در دستور كار دولت وقت و
دولت‌هاي بعدي قرار گرفت و امروز، پس از گذشت نزديك به 90 سال، از صدور
اولين شناسنامه، 435 بايگاني مشخصات شناسنامه‌اي افراد در داخل و
بايگاني‌هاي متعددي در كنسولگري‌هاي جمهوري اسلامي ايران در خارج از
كشور، اين امكان را به پژوهشگران مي‌دهند كه مطالعه‌اي دقيق‌تر از هر
زمان ديگر، بر نحوه، سير و تمايلات نامگذاري در ميان ايرانيان داشته
باشند.
نوشتار حاضر، بر پايه تحقيقي كه توسط سازمان ثبت احوال
كشور انجام شده و به تازگي در كتابي به نام «تأثير وقايع بر نامگذاري
ايرانيان»(گردآوردنده: محسن پورياني) به
چاپ رسيده، تهيه و تنظيم شده است.
گفتني است، بخشي از اطلاعات اين
گزارش به طور مستقيم از كتاب فوق ذكر شده و برخي ديگر، با تدقيق در
آمار و ارقام ارائه‌شده در آن، به دست آمده است.
بالاترين فراواني نام‌ها
بنا بر
اطلاعات به دست‌آمده از تعداد 90 ميليون سند سجلي، نام «محمد» در ميان
ذكور و نام «فاطمه» در ميان اناث، بيشترين طرفدار را داشته و هيچ واقعه
تاريخي يا رويكرد فرهنگي يا تحول اجتماعي در طول سال‌هاي مورد مطالعه،
نتوانسته است از ميزان رغبت عمومي به اين دو نام بكاهد.
بررسي
يكصد نام برتر ايرانيان در ميان مردان و زنان نيز حكايت از آن دارد كه
بخش اعظم اين نام‌ها به طور مستقيم در ارتباط با باورهاي ديني و مذهبي
مردم است و از اين رو مي‌توان نتيجه گرفت كه جامعه ايران، جامعه‌اي
عميقا مذهبي است.
بر پايه يافته‌هاي تحقيقات حاضر، تا پايان سال
1380، يكصد نام برتر ايران در گروه مردان به ترتيب به شرح زير
است:
همچنين 100 نامي كه در گروه
زنان، بيشترين فراواني را دارد، عبارتند از:
نكته قابل توجه اين‌كه تعداد
نام «فاطمه» حدود يك ميليون، بيشتر از پرطرفدارترين نام مردان يعني
«محمد» است. همچنين رده دوم جدول نام‌هاي زنان يعني «زهرا» نيز از
دومين نام مطلوب مردان، تكرار بيشتري دارد.
علت اين امر را مي‌توان
در محدوديت نسبي نام‌هاي مقدس مربوط به زنان در مقابل اسامي ديني و
مذهبي متعلق به مردان دانست كه باعث شده است شناخته‌شده‌ترين نام‌هاي
مقدس زنان يعني «فاطمه» و«زهرا» توجهات بيشتري را به خود جلب
كنند.
ترتيب توجه به
معصومين(عليهم‌السلام) در نامگذاري
بررسي‌ها نشان
مي‌دهد كه در ميان چهارده‌معصوم(عليهم‌السلام) به ترتيب كدام‌يك از
ايشان در نامگذاري فرزندان مورد توجه بيشتري قرار دارند.
با
جمع «اسامي و القاب» چهارده معصوم(عليهم‌السلام) ـ بدون احتساب اسامي
تركيبي ـ نتايج زير در ترتيب توجه مردم به هر كدام از ايشان در
نامگذاريها حاصل مي‌شود:
1ـ حضرت فاطمه‌زهرا
(سلام‌الله‌عليها)
2ـ حضرت محمد (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم)
3ـ
حضرت امام علي (عليه‌السلام)
4ـ حضرت امام حسين (عليه‌السلام)
5ـ
حضرت امام حسن (عليه‌السلام)
6ـ حضرت امام مهدي
(عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف)
7ـ حضرت امام رضا (عليه‌السلام)
8ـ
حضرت امام محمدتقي (عليه‌السلام) ملقب به «جواد»
9ـ حضرت امام جعفر
صادق (عليه‌السلام)
10ـ حضرت امام علي‌النقي (عليه‌السلام) ملقب به
«هادي»
11ـ حضرت امام سجاد (عليه‌السلام)
12ـ حضرت امام موسي
كاظم (عليه‌السلام)
13ـ حضرت امام محمدباقر (عليه‌السلام)
تذكر
1: تطابق دقيق نام‌هاي مقدس امام دوم و امام يازدهم (حسن) بدون در نظر
گرفتن القاب آن دو بزرگوار، باعث شده است رديف پنجم ليست فوق به ايشان
اختصاص يابد و در نتيجه فهرست حاضر، 13 بند داشته باشد.
تذكر 2:
هرچند بسياري از ائمه، هم‌نام هستند مانند هم‌نامي امام اول و امام
چهارم (علي)، ولي از آنجا كه در فرهنگ عمومي، نام علي بيشتر به امام
اول اطلاق مي‌شود و امام چهارم بيشتر با عناويني چون «زين‌العابدين» و
امام سجاد(عليه‌السلام) شناخته مي‌شوند، اين غلبه فرهنگي در تحقيق حاضر
ملاك ترتيب عناوين قرار گرفته است.
تذكر 3ـ برخي اسامي
تركيبي‌اند كه در اين پژوهش محاسبه نشده‌اند (جز نام محمدتقي كه
اختصاصا متعلق به امام نهم است). با اين حال، پربسامدترين اسامي تركيبي
كه در آن نام‌هاي مبارك چهارده معصوم(عليهم‌السلام) ذكر شده، به ترتيب
زير است:
1ـ عليرضا 2ـ محمدرضا 3ـ محمدعلي 4ـ غلامرضا 5ـ
علي‌اكبر 6ـ محمدحسين 7ـ علي‌اصغر 8ـ حميدرضا 9ـ غلامحسين 10ـ غلامعلي
11ـ محمدحسن 12ـ عباسعلي 13ـ قربانعلي 14ـ حسينعلي 15ـ علي‌محمد 16ـ
محمدجواد 17ـ اميرحسين 18ـ عبدالرضا 19ـ عبدالحسين.
شخصيت‌هاي مذهبي غير از چهارده معصوم (تأثير شگرف عاشورا
در فرهنگ نامگذاري ايرانيان)
مروري بر نام‌هاي پربسامد، حاكي
از آن است كه بيشترين نام‌هاي مربوط به شخصيت‌هاي مذهبي غير از
چهارده‌معصوم، مربوط به كساني است كه به نحوي درگير واقعه عاشورا
بوده‌اند و اين امر، تأثير شگرف فرهنگ عاشورا بر جامعه ايراني را به
اثبات مي‌رساند.
در ميان مردان، نام‌هاي عباس، علي‌اكبر، اكبر،
علي‌اصغر، اصغر، قاسم، ابوالفضل، مسلم و حبيب و در ميان زنان اسامي
سكينه، زينب، رقيه، ليلا، شهربانو (همسر امام حسين(ع)) و ام‌البنين
(مادر حضرت عباس(ع))، به ترتيب پرطرفدارترين نام‌هاي مربوط به
شخصيت‌هاي مذهبي غير از چهارده‌معصوم(عليهم‌السلام) است كه همگي مرتبط
با عاشورا و كربلا هستند.
چهره هاي
ديني پيش از اسلام
شش نام پربسامد در ميان 100 اسم
برتر مردان، متعلق به چهره‌هاي ديني از جمله انبياي پيش از اسلام است
كه به ترتيب زير مي‌باشند:
1ـ ابراهيم 2ـ اسماعيل (اسمعيل) 3ـ يوسف
4ـ موسي (همچنين نام امام هفتم شيعيان است) 5ـ عيسي 6ـ
يعقوب.
در ميان اسامي زنان نيز نام‌هاي
1ـ مريم 2ـ هاجر 3ـ
آمنه (نام مبارك مادر محضرت محمد(ص)) 4ـ آسيه
به ترتيب پربسامدترين
اسامي مربوط به چهره‌هاي مقدس پيش از ظهور اسلام هستند.
تأثير رويدادها بر
نامگذاريها
مروري بر افزايش يا كاهش رغبت به
نام‌هاي خاص و تطبيق آن با وقايع تاريخي بستر زماني نامگذاريها، حاكي
از آن است كه رويدادها و رويكردهاي عمده جامعه در زمان‌هاي مختلف، به
طور محسوسي بر ميزان رغبت يا عدم رغبت مردم به برخي نام‌ها، تأثير
مي‌گذارد.
در زير به چند نمونه اشاره مي‌شود:
الف) روح‌الله
هم‌زمان با
اوجگيري انقلاب اسلامي در سال 1356، «روح‌الله» كه نام رهبر اين
انقلاب (امام خميني) بود، با اقبال بيشتري روبه‌رو مي‌شود و اين رويكرد
در سال 58، به اوج خود مي‌رسد.
بررسي فراواني اين نام، حاكي از
آن است كه در فاصله سال‌هاي 1340 تا 1355، هر سال بين 504 الي 570 نفر
در كل كشور به اين اسم ناميده مي‌شده‌اند اما در سال 56، اين رقم با يك
جهش معني‌دار به 822 رسيد و در سال بعد، 9300 نفر، فرزندان خود را
«روح‌الله» ناميدند. در سال 1358 نيز 20.368 نفر يعني 37/2درصد متولدين
ذكور، «روح‌الله» ناميده شدند.
اين رقم در سال بعد به
15.193رسيد، در سال 60 به 12.317 نفر و همين‌طور سير نزولي يافت تا
آن‌كه در سال 1368 كه امام خميني رحلت كرد، بار ديگر نام «روح‌الله»
مورد توجه بيشتري قرار گرفت و در حالي كه در سال 67، تعداد متولدين
نامگذاري‌شده به «روح‌الله» از 2197 نفر تجاوز نمي‌كرد، در اين سال با
يك افزايش 300 درصدي 6719 نوزاد پسر، «روح‌الله» ناميده
شدند.
ب)
مهدي
هرچند در جمع‌بندي اسامي مردان، نام «محمد» در
صدر جدول قرار مي‌گيرد و در چهل سال اخير نيز در اغلب سال‌ها نام
«محمد» و «علي» همواره بيشترين اقبال را داشته‌اند، ولي مروري بر
شناسنامه‌هاي صادره در سال‌هاي 1358 تا 1363 حاكي از آن است كه در اين
سال‌ها، نام «مهدي» در صدر قرار گرفته است.
دليل اين امر نيز به
آغاز و اوجگيري جنگ تحميلي و توجه ويژه جامعه در آن سال‌ها به امام
عصر، حضرت مهدي(عج) برمي‌گردد.
در سال‌هاي مياني جنگ نيز نام
«مهدي» رتبه دوم را به خود اختصاص مي‌دهد و در سال‌هاي پاياني، رتبه
سوم را.
گفتني است، در چهل سال اخير، به جز ايام آغاز و اوج جنگ،
نام مهدي، اولويت نخست نامگذاري در ايران نبوده است.
ج) محمدرضا
«محمدرضا» كه
تركيبي از دو نام مذهبي است، در طول چهل سال اخير، معمولا بر 2 الي 8/2
درصد از نوزادان اطلاق شده است. با اين حال، در زمان اوجگيري و پيروزي
انقلاب اسلامي در سال 57، اين نام با افت اقبال روبه‌رو شد و براي
اولين بار به زير 2 درصد رسيد و تا 1373 كه حال و هواي اوايل انقلاب
تعديل شد و نام «محمدرضا» ديگر يادآور شاه سرنگون‌شده نبود، بار ديگر
به بالاي 2 درصد رسيد و به روال سابق خود بازگشت.
د) علي
سال 1379 از سوي رهبر
انقلاب به نام سال امام علي(ع) نامگذاري شد. در اين سال، انتخاب نام
«علي» نسبت به سال پيش از آن افزايش يافت و نزديك به 8 درصد از متولدين
اين سال به «علي» ناميده شدند اين در حالي بود كه در چهل سال گذشته،
هيچ‌گاه تعداد كساني كه در طول يك سال «علي» ناميده شده‌اند، به مرز 8
درصد نرسيده است.
رتبه‌هاي اول در
سال‌هاي مختلف
در طول سال‌هاي 1340 تا 1380 (41
سال) بدون هيچ استثنايي، «فاطمه» اولين نام انتخابي براي دختران ايراني
بوده است.
در اين سال‌ها، 38 بار نام «زهرا»، رتبه دوم و سه بار در
سال‌هاي 1358، 59 و 60، نام «مريم» رده دوم جدول را به خود اختصاص داده
است. در اين سال‌ها، «زهرا» سومين نام انتخابي بوده است.
همچنين
در فاصله سال‌هاي 70 تا 80 (آخرين دهه تحقيق آخر) نام‌هاي فاطمه، زهرا،
مريم، زينب، معصومه، ليلا، الهام، سميرا، سحر، سميه، افسانه، عاطفه،
مهسا، سارا، پريسا، مرضيه، فائزه، محدثه، نگين و مهديه، به تناوب، در
رده‌هاي اول تا دهم جدول نام‌هاي انتخابي براي دختران بوده‌اند ولي در
مجموع، پنج اسم برتر در اين سال‌ها به ترتيب فاطمه، زهرا، مريم، زينب و
معصومه بوده‌اند.
در گروه مردان نيز در فاصله سال‌هاي 1340 تا
1380، 28 سال، نام «محمد» بيشترين اقبال را داشته و در رتبه نخست
نامگذاريها بوده است.
پس از آن نام «علي» با هفت سال صدرنشيني،
رتبه دوم را داراست و نام «مهدي» نيز شش سال، بيشترين نام انتخابي بوده
است.
نام «حسين» نيز در اين سال‌ها مورد توجه ويژه بوده به
گونه‌اي كه 21 سال، عنوان سومين نام محبوب را به خود اختصاص داده است و
چهارده سال، چهارم بوده است، ضمن اين‌كه در سال 80 (سال پاياني تحقيق)،
«اميرحسين»، سومين نام انتخاب‌شده پس از «علي» و «محمد» براي نوزادان
پسر ايراني بوده است.
در فاصله سال‌هاي 1370 تا 1380 (دهه
پاياني تحقيق) نيز نام‌هاي محمد، علي، حسين، سعيد، رضا، مهدي، عليرضا،
ميلاد، محسن، محمدرضا، سجاد، اميرحسين، ابوالفضل و محمدمهدي در سال‌هاي
مختلف، عناوين اول تا دهم را به خود اختصاص داده‌اند.
نام‌هاي ايراني در ميان يكصد اسم
برتر
در گروه مردان با بررسي 90 ميليون سند سجلي،
«اميد» با كسب رتبه 46 جدول صد اسم برتر (با فراواني 156 هزار و 358)،
پرطرفدارترين اسم ايراني به شمار مي‌رود. پس از آن «فرهاد» با فراواني
147 هزار و 994 نفر و رتبه 50 جدول كل، دومين نام پرشمار ايراني است.
«بهروز» نيز با فراواني 126 هزار و 492 نفر، سومين نام ايراني است كه
تمايل بيشتري به سوي آن بوده است. «بهروز» در جدول كل رتبه 59 را
داراست.
پس از اين سه نام، اسامي بهرام، بهمن، مهرداد، بهزاد،
پرويز، بهنام، رامين، مهران و شهرام در جمع 100 اسم برتر مردان ايران
جاي دارند.
از بررسي 90 ميليون سند سجلي همچنين برمي‌آيد كه
«شهربانو» با فراواني 245 هزار و 683 هزار نفر، پرطرفدارترين نام
ايراني در گروه زنان بوده است. «شهربانو» در رتبه بيستم جدول كل قرار
دارد.
«فريبا» كه در رده 29 جدول كل است، با فراواني 202 هزار و 689
نفر، دومين و «مهناز» با رتبه كل 31 و با فراواني 197 هزار و 487 نفر،
سومين نام ايراني دختران است.
پس از اين سه اسم، نسرين، فرزانه،
فرشته، پروين، ناهيد، شهناز، افسانه، مهري، مهين، پروانه، پريسا، سحر،
آرزو، مژگان، زيبا، ندا، شيرين، منيژه، گوهر، شهين، پري، خانم، ايران،
خاور، خاتون، مهسا، سيما و آذر، نام‌هايي هستند كه با ريشه ايراني در
جمع صد اسم برتر دختران ايران جاي دارند.
نام‌هاي تركيبي
بررسي يكصد
اسم برتر مردان و مقايسه آن با يكصد اسم برتر زمان، نشان مي‌دهد تعداد
اسامي تركيبي (مركب از دو كلمه مجزا از هم به گونه‌اي كه هر جزء، يك
اسم مستقل باشد) در ميان مردان حدود 9 برابر اسامي تركيبي زنان است
(مردان 26 اسم و زنان 3 اسم).
ضمن اين‌كه در آخرين دهه از تحقيق
حاضر (سال‌هاي 1370 الي 1380) به جز نام «فاطمه زهرا»، هيچ نام تركيبي
ديگري در ميان 50 اسم برتر دختران ايراني وجود ندارد، حال آن‌كه بررسي
50 نام برتر اين مقطع زماني در ميان پسران، نشان مي‌دهد تمايل به
نام‌هاي تركيبي پسران، همچنان باقي است و نام‌هاي عليرضا، محمدرضا،
حميدرضا، اميرحسين، محمدجواد، محمدحسين، حامدرضا، محمدامين، محمدعلي،
اميرمحمد، احمدرضا، اميررضا و علي‌اصغر، پرطرفدارترين اسم‌هاي تركيبي
در اين سال‌ها بوده‌اند.
نسخه چاپي خبر
ارسال به دوستان